پوختەیە: لەم وتارەدا سەرەتا پێناسەیەک لە شۆڕش، هۆکارەکانی شۆڕش و ئاماژەیەک بە چەند شۆڕشی دیاری وڵاتانی جیهان باس کراوە. پاشان هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەیەک بۆ شۆڕشی ژینا کراوە و لە ناوەڕۆکی وتارەکە وەڵامی کۆمەڵێک پرسیاری گرنگ دراوەتەوە و هەروەها ڕەهەندەکانی خەبات لە شۆڕشی ڕزگاریخوازیی کوردستان خراوەتە بەرباس و بەڕوونی باس لە مافی چارەنووسی نەتەوەی کورد، سەربەخۆییی کوردستان و کاردانەوەکانی کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی و دەوڵەتە هاوڕا و دژبەرەکانی دەوڵەتی کوردستان کراوە.
١- ئایا ئەو ڕاپەڕینەی دوای شەهیدبوونی ژینا ئەمینی ڕووی دا شۆڕش بوو، دەکرێت پێی بێژین شۆڕش؟
١- ئەلف. بۆ ئەوەی باشتر لەم باس و بابەتە تێ بگەین، سەرەتا دەبێت شۆڕش ڕوون بکەینەوە و بڵێین چ جۆرە بزووتنەوەیەک پێی دەوترێت شۆڕش و شۆڕش چییە.
١- ب. نیشانەکانی ئامادەبوونی کۆمەڵگەیەک بۆ شۆڕش و ئەگەری ڕوودانی شۆڕش لەو کۆمەڵگەیەدا ڕووی داوە و ڕوو دەدات، چییە؟
١ـ شۆڕش چییە؟
لە زانستی سیاسیدا شۆڕش (بە لاتینی 'revolutio'، 'وەرچەرخانێک'): شۆڕش بریتییە لە گۆڕینی خێرا و بنەڕەتی لە پێکهاتە چینایەتی، دەوڵەت، نەتەوەیی، یان ئایینییەکانی کۆمەڵگە. زۆر جار ڕووخان یان دەستبەرداربوونی حکوومەتێک یان فەرمانڕەوایەک و جێگرتنەوەی حکوومەتێکی دیکە لەلایەن حوکمڕانەکانەوە دەگرێتەوە. شۆڕشەکان دەتوانن توندوتیژ یان ناتوندوتیژ بن، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی گۆڕانکاریی بەرچاو لە سیستەمی کۆمەڵایەتی، سیاسی، یان ئابووریدا لەخۆ دەگرێت.
بەبۆچوونی "جاک گۆڵدستۆن"ی کۆمەڵناس، هەموو شۆڕشەکان کۆمەڵێک توخمێکی هاوبەش لە ناوەڕۆکی خۆیاندا لەخۆدەگرن وەک:
ئەلف ـ هەوڵدان بۆ گۆڕینی ڕێژێمی سیاسی کە سوود لە دیدگایەکی کێبڕکێکار "یان دیدگاکان"ی نەزمێکی دادپەروەرانە وەردەگرن.
ب ـ پلەیەکی بەرچاو لە کۆکردنەوەی جەماوەری نافەرمی یان فەرمی.
پ ـ هەوڵەکان بۆ ناچارکردنی گۆڕانکاری لە ڕێگەی کردەوەی نادامەزراوەیی وەک خۆپیشاندانی جەماوەری، ناڕەزایەتی، مانگرتن، یان توندوتیژی و ...
تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی شۆڕش
ئەلف ـ گۆڕانکاریی بناغەیی: شۆڕشەکان ئامانجیان گۆڕینی بنەما و پێکهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵگەیەکە.
ب ـ گۆڕانکاریی خێرا: زۆر جار گۆڕانکارییەکان بەخێرایی ڕوو دەدەن و دەبێتە هۆی هەڵچوونێکی بەرچاو.
پ ـ بزووتنەوەی ڕێکخراو: زۆر جار شۆڕشەکان لەلایەن گرووپ یان بزووتنەوە ڕێکخراوەکانەوە بەڕێوە دەچن.
ت ـ گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتی، سیاسی، یان ئابووری: دەتوانن گۆڕانکاری لە هەر کام یان هەموو ئەو بوارانەدا لەخۆ بگرن.
جۆرەکانی شۆڕش
ئەلف ـ شۆڕشە سیاسییەکان: ئەمانە تیشک دەخەنە سەر گۆڕانکارییەکانی حکوومەت و سیستەمی سیاسی، وەک شۆڕشی ئەمریکا و شۆڕشی فەرانسە.
ب ـ شۆڕشە کۆمەڵایەتییەکان: ئەمانە گۆڕانکاریی بەرچاو لە پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان دەگرێتەوە، وەک شۆڕشی ڕووسیە و شۆڕشی چین.
پ ـ شۆڕشە ئابورییەکان: ئەمانە تیشک دەخەنە سەر گۆڕانکارییەکانی سیستەمی ئابووری، وەک شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشی دیجیتاڵی.
ئەو هۆکارانەی کە دەتوانن ببنە هۆی شۆڕش
ئەلف ـ نایەکسانی و نادادپەروەری: کاتێک مرۆڤەکان هەست دەکەن بە نادادپەروەرانە مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت یان مافەکانیان پێشێل دەکرێت، لەوانەیە ئەگەری ڕاپەڕینیان زیاتر بێت.
ب ـ دژواریی ئابووری: قەیرانە ئابوورییەکان دەتوانن خولقێنەری ناڕەزایەتی بن و بزوێنەری بزووتنەوە شۆڕشگێڕییەکان بن.
پ ـ چەوسانەوەی سیاسی: کاتێک حکوومەتەکان زۆر سەرکوتکەر یان پاوانخواز دەبن، ڕەنگە خەڵک هەوڵی ڕووخاندنیان بدەن.
ت ـ گۆڕانی کولتووری یان ئایدئۆلۆژی: گۆڕانکاری لە بیروباوەڕ، بەهاکان، یان هەڵوێستەکاندا دەتوانێت ببێتە هۆی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانە.
شۆڕشەکان بەدرێژاییی مێژووی مرۆڤایەتی ڕوویان داوە و لە شێواز و ماوە و دەرئەنجامەکانیاندا جیاواز بوون. هەندێک شۆڕش بە ڕاپەڕینی جووتیاران یان شەڕی پارتیزانی لە پەراوێزی وڵاتێکدا دەستی پێ کرد؛ هەندێکی تریش بە یاخیبوونی خەڵکی شارەکان دەستیان پێ کرد.
ناسیۆنالیزم وەک یەکێک لە داینامۆکانی شۆڕش دەکرێت لە بەرزبوونەوەی هەستی شۆڕشگێڕیی جەماوەریی کاریگەر بێت و هەندێک ئایدئۆلۆژیی سیاسی و بنەمای ئەخلاقی، یان مێتۆد و شێوازەکانی حوکمڕانی وەک کۆماریخوازی، دێموکراتیزاسیۆن، مافی چارەنووس، مافی مرۆڤ، لیبراڵیزم، فاشیزم یان سۆسیالیزم بێنێتە ئاراوە.
ڕەنگە ڕێژیمێک بەهۆی دۆڕان و تێکشکانی سەربازیی ئەم دوایییە، یان ئاژاوەی ئابووری، یان سووکایەتیکردن بە شانازی و ناسنامەی نەتەوەیی، یان سەرکوت و گەندەڵیی بەربڵاو، بەرەوڕووی شۆڕش ببێتەوە. شۆڕشەکان بە شێوەیەکی گشتی دژەشۆڕشەکان دەست پێ دەکەن کە هەوڵ دەدەن زەبریی شۆڕشگێڕانە بوەستێنن، یان ڕەوتی گۆڕانکارییەکی شۆڕشگێڕانەی بەردەوام پێچەوانە بکەنەوە.
شۆڕشە دیارەکانی سەدەکانی ئەم دوایییە بریتین لە
ـ شۆڕشی ئەمریکا (١٧٧٥-١٧٨٣): شەڕێک بوو بۆ سەربەخۆیی لە دەسەڵاتی بریتانیا کە لە ئاکامدا ئەمریکا دروست بوو.
ـ شۆڕشی فەرانسە (١٧٨٩-١٧٩٩): قۆناغێکی هەڵچوون و ئاڵۆزیی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە فەرانسە کە بووە هۆی ڕووخانی دەسەڵاتی پاشایەتی و دامەزراندنی حکوومەتێکی کۆماری.
ـ شۆڕشی ڕووسیە (١٩١٧): زنجیرە ڕووداوێک کە بووە هۆی ڕووخانی ڕێژێمی تزاری و دامەزراندنی یەکیەتیی سۆڤیەت.
ـ شۆڕشی چین (١٩٢٧-١٩٤٩): شەڕێکی ناوخۆیییە کە لە ئاکامدا کۆماری گەلی چینی دامەزراند.
ـ هەروەها کۆلۆنیالیزەکردنی ئەفریقا لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٩٥٠ تا ١٩٧٥، شۆڕشی کووبا لە ساڵی ١٩٥٩، شۆڕشی گەلانی ئێران و شۆڕشی نیکاراگوا لە ساڵی ١٩٧٩، شۆڕشەکانی جیهانی ١٩٨٩ و بەهاری عەرەبی لە سەرەتای ساڵانی ٢٠١٠.
گرنگە ئاماژە بەوەش بکەین کە لە کاتێکدا شۆڕشەکان دەتوانن گۆڕانکاریی بەرچاو پێک بهێنن، بەڵام دەتوانن تێکەڵاو و پێشبینینەکراویش بن. دەرئەنجامەکانی شۆڕشەکان دەتوانن زۆر جیاواز بن و زۆر جار کات دەخایەنێت تا ئاکامە تەواوەکان دەردەکەون.
پێناسەی شۆڕش لە ڕوانگەی جاک گۆڵدستۆن
جاک گۆڵدستۆن پێی وایە کە شۆڕش هەوڵێکە بۆ گۆڕینی دامەزراوە سیاسییەکان و پاساوەکانی دەسەڵاتی سیاسی لە کۆمەڵگەدا، لەگەڵ کۆکردنەوەی جەماوەری فەرمی یان نافەرمی و کردەوەی نادامەزراوەیی کە دەسەڵاتەکان تێک دەدەن. ئەم پێناسەیە ئەوەندە فراوانە کە ڕووداوەکان لە شۆڕشە تا ڕادەیەک ئاشتیخوازەکانەوە دەست پێ دەکات کە ڕێژێمە کۆمۆنیستەکانیان ڕووخاند تا شۆڕشی توندوتیژیی ئیسلامی لە ئەفغانستان. لە هەمان کاتدا ئەم پێناسەیە ئەوەندە بەهێزە کە کوودەتا و ڕاپەڕین و شەڕی ناوخۆ و یاخیبوونەکان بەدەر بکات کە هیچ هەوڵێک بۆ گۆڕینی دامەزراوەکان یان پاساو بۆ دەسەڵات نادەن. هەروەها پێناسەکەی گواستنەوەی ئاشتییانە بۆ دێموکراسی لە ڕێگەی ڕاپرسی یان هەڵبژاردنی ئازادەوە بەدەر دەکات، وەک ئەوەی لە ئیسپانیا دوای مردنی فرانسیسکۆ فرانکۆ ڕووی دا، یان لە ئەرژانتین و شیلی دوای لەناوچوونی دەسەڵاتە سەربازییەکانیان.
زانایانی سەرەتایی زۆر جار مشتومڕیان لەسەر جیاوازیی نێوان شۆڕش و شەڕی ناوخۆ دەکرد. هەروەها پرسیاریان دەکرد کە ئایا شۆڕش تەنیا سیاسییە (واتە پەیوەندی بە داڕشتنەوەی حکوومەتەوە هەیە) یان "گۆڕانکارییەکی کۆمەڵایەتی بەرفراوان و گشتگیرە کە کاریگەری لەسەر هەموو لایەنە جیاوازەکانی ژیانی کۆمەڵگاەیەک هەیە، لەوانەش ئابووری، ئایینی، پیشەسازی، ... و خێزانیی و هەروەها سیاسییش."
ڕوانگەی ئەنترۆپۆلۆژی: بیۆرن تۆماسن بە سوودوەرگرتن لە نووسینەکانی ڤیکتۆر تۆرنەر سەبارەت بە ڕێوڕەسم و ئەنجامدان، پێشنیاری کرد کە دەتوانرێت شۆڕشەکان وەک ساتێکی "سنووری" تێ بگەین؛ شۆڕشە سیاسییە مۆدێڕنەکان زۆر لە ڕێوڕەسمەکان دەچن، هەر بۆیە دەتوانرێت لە چوارچێوەی ڕێبازێکی پرۆسێسدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکرێت. ئەمەش نەک تەنیا مانای گرنگیدان بە ڕەفتاری سیاسی "لە خوارەوە" دەدات، بەڵکوو ناسینی ئەو ساتانەی کە "بەرز و نزم" ڕێژەیی دەکرێن، دەشێوێنرێن، یان ناپەیوەندیدار دەکرێن و ئاستی مایکرۆ و ماکرۆ لە پەیوەندییە ڕەخنەگرانەکاندا پێکەوە دەتوێنەوە. "دۆگلاس نۆرس"ی ئابووریناس، تێبینییەکی وریای سەبارەت بە گۆڕانکاریی شۆڕشگێڕانە بەرز کردەوە کە چۆن "هەرگیز
ئەوەندە شۆڕشگێڕانە نییە کە ڕیتۆریکەکەی وامان لێ دەکات باوەڕمان پێ بکەین."
لە کاتێکدا دەتوانرێت "یاسا فەرمییەکان"ی یاسا و دەستوورەکان لە شەوێکدا بگۆڕدرێن، بەڵام "کۆتوبەندە نافەرمییەکان، وەک ئینسێریای دامەزراوەیی و میراتی کولتووری بەخێرایی ناگۆڕێت و بەو هۆیەوە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی خاو دەکاتەوە." بەگوێرەی بۆچوونی نۆرس: گرژیی نێوان یاسا فەرمییەکان و سنووردارکردنی نافەرمی "بە شێوەیەکی گشتی بە هەندێک داڕشتنەوەی سنووردارکردنی گشتی چارەسەر دەکرێت - لە هەردوو ئاراستەکەدا - بۆ بەرهەمهێنانی هاوسەنگییەکی نوێ کە زۆر کەمتر شۆڕشگێڕانەیە لە ڕیتۆریک."
ئەو هۆکارانەی دەبنە پۆتانسێلی شۆڕش
لە کاتێکدا مەحاڵە بەدڵنیاییی ڕەها پێشبینی ئەوە بکرێت کە شۆڕشێک لە کوێ ڕوو دەدات، بەڵام هەندێک بارودۆخی کۆمەڵایەتی دەتوانن ئەگەری سەرهەڵدانی شۆڕشێک زیاد بکەن. داتا مێژوویییەکان و تیۆرییە کۆمەڵناسییەکان لە زانستی سیاسیدا ئاماژە بە چەند هۆکارێکی سەرەکی دەکەن کە لە چەند خاڵێکدا باسی لەسەر دەکەین.
١ـ نایەکسانی و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی
ـ نایەکسانیی ئابووری: نایەکسانیی بەرفراوان لە سامان و داهاتدا دەبێتە هۆی ناڕەزایەتی و نائارامیی کۆمەڵایەتی.
ـ نەبوونی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی: کاتێک مرۆڤەکان هەست دەکەن مافەکانیان ڕەت دەکرێتەوە یان پێشێل دەکرێن یان مامەڵەی نادادپەروەرانەیان لەگەڵ دەکرێت، لەوانەیە زیاتر بەدوای گۆڕانکاریدا بگەڕێن.
٢ـ چەوساندنەوەی سیاسی
ـ ڕێژێمە پاوانخوازەکان: ئەو حکوومەتانەی ئازادییەکان قەتیس و بەرتەسک دەکەنەوە و هەروەها ناڕەزایەتییەکان سەرکوت دەکەن دەتوانن زەمینەیەکی گونجاو بۆ شۆڕش دروست بکەن.
ـ نەبوونی بەشداریی سیاسی: کاتێک مرۆڤەکان هەست بە دوورخستنەوە لە پڕۆسەی سیاسی دەکەن، لەوانەیە پەنا بۆ ڕێوشوێنی توندڕەوتر ببەن.
٣ـ دژواریی ئابووری
ـ قەیرانی ئابووری: قۆناغەکانی دابەزینی ئابووری یان دژواری (سەختی)، نائارامیی کۆمەڵایەتی و ناڕازیبوون لە حکوومەت زیاد دەکات.
ـ بێکاری و هەژاری: ڕێژەی زۆری بێکاری و هەژاری دەبێتە هۆی سووتەمەنیی ناڕەزایەتی.
٤ـ گۆڕانکاریی کولتووری و ئایدئۆلۆژی
ـ گۆڕینی بەهاکان: گۆڕانکاری لە بەها و بیروباوەڕی کۆمەڵایەتیدا دەتوانێت تەحەدای پێکهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتییە هەبووەکان بکات.
ـ سەرهەڵدانی ئایدئۆلۆژیی نوێ: سەرهەڵدانی ئایدئۆلۆژی یان بزووتنەوەی نوێ دەتوانێت ئیلهامبەخش بێت بۆ گەرمیی شۆڕشگێڕانە.
٥ـ لاوازبوونی دەوڵەت
ـ گەندەڵی و ناکارامەیی: حکوومەتێکی گەندەڵ یان ناکاریگەر دەتوانێت متمانەی گشتی و ڕەوابوونی (شەرعیەت) لەناو ببات.
ـ لەدەستدانی کۆنترۆڵ: کاتێک حکوومەتێک توانای پاراستنی ڕێکوپێک یان دابینکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتایییەکانی لەدەست دەدات، ئەوا زیاتر بەرەوڕووی ئاستەنگەکان دەبێتەوە.
٦ـ هۆکارە دەرەکییەکان
ـ دەستێوەردانی دەرەکی: هێزەکانی دەرەوە دەتوانن ڕۆڵ ببینن لە ناسەقامگیرکردنی کۆمەڵگەیەک و ورووژاندنی شۆڕش.
ـ ڕووداوە جیهانییەکان: قەیرانە نێودەوڵەتییەکان یان ململانێیەکان دەتوانن کاریگەرییان هەبێت لە شەپۆلی سەرهەڵدان و دروستبوونی نائارامیی ناوخۆیی.
نموونەی کۆمەڵگە مۆدێڕنەکان کە توانای شۆڕشیان هەیە
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ئەمانە تەنیا سیناریۆی پۆتانسێلن و پێشبینیی گەرەنتیکراو نین، بەڵام هەندێک کۆمەڵگەی هاوچەرخ زۆر جار ئاماژەیان پێ دەکرێت کە بەپێی هەلومەرجیان ئەگەری سەرهەڵدانی شۆڕش لەو کۆمەڵگەگەلە زیادە، کە بریتین لە:
ـ ڤەنزوێلا: ململانێ لەگەڵ داڕمانی ئابووری و ناسەقامگیریی سیاسی و حوکمڕانیی تاکڕەوانە.
ـ ئێران: ڕووبەڕووی سزای ئابووری، سەرکوتی ئازادی و سیاسی، داگیرکردنی نیشتمانی نەتەوە جیاوازەکان، لەناوبردنی جیاوازییەکانی ناو جوگرافیای ئێران و نائارامیی کۆمەڵایەتی دەبێتەوە و بەگشتی دژی سەرەڕۆیی و دیکتاتۆری.
ـ بێلاڕووس: ناڕەزایەتی لە دژی دەسەڵاتی پاوانخوازانە و ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکاندا بەڕێوە دەچێت.
ـ میانمار: تووشی گێژاوی سیاسی و حوکمی سەربازی و ململانێی نەتەوەیی بووە.
پۆتانسێلی شۆڕش لەژێر کاریگەریی جۆراوجۆری گرێدراوی یەکتردایە و بارودۆخی تایبەت لە هەر کۆمەڵگەیەکدا دەتوانێت بەخێرایی بگۆڕێت.
تا چەند ئەگەری ئەوە هەیه ئاگری شۆڕشی ژینا لە ئێران دەست پێ بکاتەوە؟
بەگوێرەی ئەو داتایانەی کە تازە پێناسەمان کردن سەبارەت بەوەی کە چ پلاتفۆرمێک هەیە بۆ دەستپێکردنی شۆڕش، دەبێت سەرەتا پۆتانسیلی شۆڕشێکی دیکە هەڵسەنگێنین و تێگەشتنێکی باش لە شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی" بەدەست بهێنین.
١- ئەلف. هەڵسەنگاندنی پۆتانسێلی شۆڕشێکی دیکە
١- ب. تێگەیشتن لە شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی
شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی" کە بە کوشتنی ژینا ئەمینی لە تارانی پایتەختی ئێران، لە کوردستان سەری هەڵدا و لە ئێران ڕاپەڕینێکی بەرچاو بوو، بە ناڕەزایەتیی بەربڵاو لە دژی ڕەوتی جلوبەرگی توندی وڵات، نایەکسانیی جێندەری و حکوومەتی تیۆکراتیکی ئەو وڵاتە تایبەتمەند بوو. بزووتنەوەکە ویستێکی بەهێزی بۆ ئازادی و مافە گەورەکان بەتایبەتی بۆ ژنان نیشان دا.
هۆکارەکانی پێشنیاری ئەگەری بەردەوامبوونی نائارامییەکان
ـ سەرکوتی بەردەوام: حکوومەتی ئێران بەردەوام بووە لە سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان، دەستبەسەرکردن و بەندکردنی خۆپیشاندەران و سنووردارکردنی ئینتەرنێت. ئەمەش دەتوانێت سووتەمەنیی زیاتری ناڕەزایەتی و بەرخۆدان بێت.
ـ دژواریی ئابووری: ئابووریی ئێران بەهۆی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان و پرسە ناوخۆیییەکانەوە چەتوونە و بەرەو داڕمان ئەڕوات. دژواریی ئابووری دەتوانێت گرژییە کۆمەڵایەتییەکان زیاتر بکات و زەمینەیەکی بەپیت بۆ ناڕەزایەتییەکان دروست بکات.
ـ ناڕازیبوونی لاوان: لاوان تا ڕادەیەکی زۆر داینامۆی سەرهەڵدانی شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی" بوون، کە تاکوو دێت بێزار دەبن لە سیاسەتەکانی حکوومەت و نەبوونی دەرفەت.
ـ پاڵپشتیی نێودەوڵەتی: کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نیگەرانیی خۆی لەسەر چۆنیەتیی هەڵسوکەوتی حکوومەتی ئێران لەگەڵ خۆپیشاندەران دەربڕی. بەردەوامیی پاڵپشتیی نێودەوڵەتی دەتوانێت ئۆپۆزسیۆن بوێر بکات.
ـ تۆڕی کۆمەڵایەتی: تۆڕی کۆمەڵایەتییەکان وەک بەشێک لە تەکنۆلۆژیی مۆدێڕنیتەی سەردەم ڕۆڵێکی چارەنووسسازیان هەبووە لە ڕێکخستن و گەورەکردنی ناڕەزایەتییەکان. بەردەوامبوونی لەسەر ئەو تۆڕە کۆمەڵایەتییانە دەتوانێت ئاسانکاری بۆ کۆکردنەوەی داهاتوو بکات.
هۆکارەکانی سنووردارکردنی ئەگەری شۆڕشێکی دەستبەجێ
ـ کۆنترۆڵی حکوومەت: حکوومەتی ئێران زاڵ بووە بەسەر دەسەڵاتی ئەو وڵاتەدا و هێزی ئەمنیی بەرفراوانی لەبەردەستدایە.
ـ دووبەرەکیی ناوخۆیی: لە کاتێکدا هەستێکی بەهێزی یەکڕیزی لەنێوان زۆرێک لە خۆپیشاندەراندا هەیە، لەناو ئۆپۆزسیۆنیشدا دووبەرەکیی ناوخۆیی هەیە.
ـ کۆتوبەندی دەرەکی: سزای نێودەوڵەتی و دابڕانی دیپلۆماسی دەتوانێت توانای ئۆپۆزسیۆن بۆ وەرگرتنی پشتیوانیی دەرەکی سنووردار بکات.
لەم ئاکامی ئەم بەشەدا ئەتوانین بێژین: کاتێکدا پێشبینیکردنی داهاتوو ئەستەمە، بەڵام ئەو هۆکارانەی کە لە سەرەوە ئاماژەیان پێ کراوە، ئەوە پیشان دەدەن کە ئەگەری نائارامی و خۆڕاگری زیاتر لە ئێراندا هەیە. بەڵام ئەگەری شۆڕشێکی بەرفراوانی دیکەی وەک شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی" پەیوەستە بە چەندین هۆکارەوە، لەوانە وەڵامدانەوەی حکوومەت، ئاستی پشتیوانیی نێودەوڵەتی و توانای ئۆپۆزسیۆن بۆ پاراستنی زەبری هێز.
٣ـ١ـ بۆچی شۆڕشی ژینا بە ناوەندبوونی مافی ژنانەوە دەستی پێ کرد
٣-٢ـ سەرکیترین کێشەی ژنان لە ئێران چییە؟
٣-٣ـ ڕێگەچارەیەک بۆ بەسازمانیکردنی چالاکییەکانی ژنان و بە ئامانجی گیشتیی خەباتی ئازادیخوازانەیان دەتوانێت چی بێت؟
ئەم شۆڕشە بە "شۆڕشی ئازادی" ناو دەبرێت و ژنان بە شێوەیەکی بێوێنە لە دەوری یەکتر کۆ بوونەوە و هەر خۆیان بوونە ناوەندی شۆڕشەکە و پرسی ماف و داخوازییە ڕەوا نەتەوەیی و سێنفییەکانیان لەو سەرهەڵدانەدا جارێکی تر بەگوێی جیهاندا جاڕ دا. چەند هۆکارێک ئەم ناوەندگەرابوونەی ژن و دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" ڕوون دەکەنەوە کە بریتین لە:
ـ پۆشینی جلوبەرگ و کۆنترۆڵی جەستە: یەکێک لە بزوێنەرەکانی شۆڕش مەرگی ژینا ئەمینی بوو، کە لەلایەن پۆلیسی سەرکەوتکەری ئەخلاقییەوە (گەشتی ئێرشاد) دەستبەسەر کرا بەهۆی ئەوەی گوایە سەرپۆشەکەی یان جلوبەرگەکەی بەهەڵە لەبەر کردووە. ئەم درامایە تیشکی خستە سەر ئەو سنووردارکردنانەی کە لەسەر ژنان دانراون لە ڕووی جلوبەرگ و کۆنترۆڵکردنی جەستەیانەوە.
ـ هەڵاواردنی دامەزراوەیی: ژنانی ئێران لە ژیانی ڕۆژانەدا، بەتایبەت لە بواری پەروەردە و کار و مافە سیاسییەکاندا ڕووبەڕووی هەڵاواردنێکی زۆر دەبنەوە. زۆر جار بە هاووڵاتیی پلە دوو دادەنرێت.
ـ ویستەکان بۆ یەکسانی: نەوە لاوە ژنانەکانی ئێران تاکوو دێت زیاتر خوێندەوار و پەیوەستبوون بە جیهانی دەرەوە. ئەوان ئاواتەخوازن بۆ ژیانێکی ئازادتر و یەکسانیخوازانەتر، بە شکاندنی نۆرمەکانی تەقلیدی و ئەو سنووردارکردنانەی کە ڕێژیم سەپێنراون.
ـ هێماسازیی حیجاب: حیجاب بووەتە هێمای چەوساندنەوەی ژنان و حوکمی ئیسلامی. ژنانی ناڕازی بە لابردنی حیجابەکەیان، ڕەتکردنەوەی خۆیان لە نۆرمە کۆمەڵایەتییە سەپێنراوەکان و ویستی خۆیان بۆ ئازادی دەربڕی.
ـ بزووتنەوەی فێمینیستی جیهانی: شۆڕش لە ئێران، لە چوارچێوەی سەرهەڵدانی بزووتنەوە فێمینیستەکان لە سەرانسەری جیهاندا ڕوو دەدات. ژنان لە سنوورێک بەناوی ئێرانی ئیلهامیان لەم بزووتنەوەیانە وەرگرتووە و هەوڵیان داوە ببنە وتەبێژیان.
بەکورتی، ناوەندبوونی ژنان لە شۆڕشی ئێراندا پەیوەستە بەو چەوسانەوەیەی کە تووشی دەبن، ویستی یەکسانی و ویستی گۆڕینی قووڵی کۆمەڵگەی ئێران. دروشمێک کە لە ناخی بزووتنەوە کوردییەکانەوە دێت "ژن، ژیان، ئازادی" بوو بە دروشمی سەرەکیی خەڵکی تر و گوزارشت لە ویستی میلیۆنان ژن دەکات بۆ ئەوەی بەبێ کۆتوبەند بژین و بەتەواوەتی بەهرەمەند بن لە مافە بنەڕەتییەکانی خۆیان.
ئەم شۆڕشە کە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانەوە دەستی پێ کرد، بە نافەرمانیی مەدنیی خەڵکی کوردستان دەنگدانەوەیەکی جیهانی هەبوو و ئیلهامبەخش بوو بۆ چەندین بزووتنەوەی فێمینیست و بوو بە یەکەمین شۆڕشی فێمێنیستی ڕۆژهەڵات ناوەراست و تەنانەت جیهانیش، بۆ نموونەی ئەم باسەش دەتوانین ئاماژە بە ناڕەزایەتییەکانی شاری "کالکوتا"ی سەر بە ویلایەتی "بەنگال"ی ڕۆژاوای هیندستان بکەین کە بەهۆی کوژرانی ژنێکی پزیشک کە لە نەخۆشخانەیەکی ئەو شارە و کوژرا، لە ڕێکەوتی ٩ی ئاگۆست بە دروشمی "ژن، ژیان،
ئازادی" ڕژانە سەر شەقام، کە ئیلهامی ئەم دروشمە بزوێنەرە کوردستان بووە.
هەروەها تیشکخستەسەر ئەو تەحەدایانەی کە ڕووبەڕووی ژنان دەبنەوە لە زۆرێک لە وڵاتانی جیهان. بنەڕەتیترین کێشەی بەردەم ژنان لە ئێراندا، نەبوونی ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکانی مرۆڤە. ئەمەش کۆمەڵێک پرسی بەرفراوان لەخۆ دەگرێت، وەک:
ـ مافە یاسایییە سنووردارەکان: ژنان لە ئێران ڕووبەڕووی سنووردارکردن دەبنەوە بۆ مافە یاسایییەکانیان، بەشداریکردنی ئازاد و بەگوێرەی توان لە کاروبارە سیاسییەکانی وڵاتی خۆیاندا، بەشداری لە کاروبارە کارگێڕییەکانی ڵاتی خۆیان، وەک توانای هاوسەرگیری، میراتگرتنی موڵک و ماڵ و سەفەر و کارکردن بەبێ سەرپەرشتیاری پیاو و ...
ـ بەزۆر پەردەپۆشکردن: پێویستە ژنان لە بەردەم خەڵکدا حیجاب لەبەر بکەن، ئەمەش کارێکە کە زۆرێک لە ژنان وەک پێشێلکردنی سەربەخۆییی جەستەیی و ئازادیی ئایینی خۆیان هەست پێ دەکەن.
ـ توندوتیژیی جێندەری: ژنان لە ئێراندا ڕێژەیەکی بەرزی توندوتیژیی خێزانی، دەستدرێژیی سێکسی و جۆرەکانی تری توندوتیژیی جێندەری تووشی دەبن.
ـ هەلی ئابووریی سنووردار: زۆر جار ژنان لە شوێنی کاردا ڕووبەڕووی هەڵاواردن دەبنەوە و دەستڕاگەیشتنیان بە خوێندن و هەلی کار سنووردارە.
ـ نەبوونی نوێنەرایەتیی سیاسی: ژنان لە ئورگانەکانی حکوومەت و بڕیاردان کەمن.
ئەم پرسانە یەکتر دەبڕن و هۆکارن لە نایەکسانییەکی سیستماتیک کە توانای ژنان بۆ بەشداریکردنی تەواو لە کۆمەڵگە و گەیشتن بە تواناکانیان سنووردار دەکات.
لەگەڵ هەموو ئەمانە ژنی کورد کێشە قەیرانی نەبوونی نەتەوەی خاون دەسەڵاتیشی هەیە.
نادادپەروەریی یاسایی لە دژی ژنان لە ئێران. سیستەمی یاساییی ئێران کە لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی (شەرع) دامەزراوە، زۆر جار ژنان لە پێگەیەکی ژێردەستەی پیاوان دادەنێت. هەندێک لەو نادادپەروەرییە یاسایییە بەرچاوانەی کە ژنان ڕووبەڕوویان دەبێتەوە بریتین لە:
١ـ یاسای خێزان
ـ هاوسەرگیری و جیابوونەوە: ئافرەتان ڕووبەڕووی سنووردارکردن دەبنەوە بۆ هەڵبژاردنی هاوسەرەکەی، هەروەها زۆر جاریش زەمینە یاسایییەکانی جیابوونەوە لە بەرژەوەندیی پیاوان قورسایی دەکرێت.
ـ سەرپەرشتیکردنی منداڵ: بەگشتی مافی سەرپەرشتیکردن دەدرێت بە باوک، تەنانەت لەو حاڵەتانەشدا کە دایک چاودێری سەرەکی بێت.
ـ میرات: زۆر جار ژنان لە میراتدا کەمتر لە پیاوان وەردەگرن، بەتایبەتی ئەگەر برایان هەبێت.
٢ـ دۆخی کەسی
ـ سەرپەرشتیاری: ژنان پێویستیان بە سەرپەرشتیاری پیاو هەیە (بەزۆری باوک، مێرد، یان برا) بۆ زۆرێک لە چالاکییەکان وەک سەفەر، دامەزراندن، و هاوسەرگیری.
ـ یاسای جلوبەرگ: ژنان پێویستە حیجاب لەبەر بکەن لە بەردەم خەڵکدا، ئەمەش سنووردارکردنێکە کە زۆرێک بە پێشێلکردنی ئازادی ئایینی و ئۆتۆنۆمی جەستەییی خۆیان سەیری دەکەن.
٣ـ یاسای تاوان
ـ شایەتحاڵی: لە هەندێک حاڵەتدا ئیفادەی ژن بە نرخێکی کەمتر دادەنرێت لە چاو پیاو.
ـ سزا: ڕەنگە ژنان ڕووبەڕووی سزای جیاواز ببنەوە لەسەر هەمان تاوانی پیاوان، زۆر جار لەسەر بنەمای باری خێزانی یان هۆکاری تر.
٤ـ بەشداری سیاسی
ـ نوێنەرایەتیی سیاسیی سنووردار: ژنان لە ئورگان و دامەزراوە و ڕێکخراوەکانی حکوومەت و بڕیاردان کەم نوێنەرایەتییان هەیە.
ئەمانه تەنیا چەند نموونەیەک له نادادپەروەرییه یاسایییەکانی بەردەوام له بەردەم ژنانی ناو جوگرافیای ئێران. تێکەڵکردنی ئەم سنووردارکردنە یاسایییانە و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو دەرفەت و ئازادییەکانی ژنان سنووردار بکات.
شەڕی مافەکانی ژنان پرسێکی ئاڵۆز و فرەلایەنە، پێویستی بە تێکەڵەیەک لە کردەوەی تاکەکەسی و بەکۆمەڵ و سیستماتیکی هەیە. لێرەدا چەند ستراتیژێک دەخەینە ڕوو کە ژنان دەتوانن بەکاری بهێنن بۆ داکۆکیکردن لە مافەکانیان.
١ـ کردارە تاکەکەسییەکان
ـ پەروەردە و هۆشیاری: فێربوونی ناسین و هۆشیاری لەسەر مافەکانی و ئەو یاسایانەی کە دەیپارێزن. ئەم زانیارییە لەگەڵ کەسانی دیکەی کۆمەڵگەکەتدا بەشی بکات.
ـ قسەکردن: نەترسین لە دەربڕینی بۆچوون و ئەزموونەکانی. تەحەدای پراکتیزە و چەشنە چەقبەستووەکانی جیاکاری.
ـ پشتیوانی لە ڕێکخراوەکانی ژنان: بەشداریکردن یان هاوکاریکردن بۆ ئەو ڕێکخراوانەی کە داکۆکی لە مافەکانی ژنان دەکەن.
٢ـ کردارە بەکۆمەڵەکان
ـ ڕێکخستن و ناڕەزایەتیدەربڕین: بەشداریکردن لە خۆپیشاندان و ڕێپێوان و جۆرەکانی تری کردەوەی بەکۆمەڵ بۆ هۆشیارکردنەوە و گوشار بۆ گۆڕانکاری.
ـ تۆڕەکانی فۆرم: پەیوەندی لەگەڵ ژنانی تردا بکەن بۆ بنیاتنانی پشتیوانی و هاودەنگی.
٣ـ گۆڕانکارییە سیستماتیکییەکان
ـ داکۆکی یاسایی: کارکردن بۆ چاکسازی لەو یاسا و سیاسەتانەی کە جیاکاری لە دژی ژنان دەکەن و هەڵوەشانەوەی ئەو یاسایەیانە کە ڕیفۆرم هەڵناگرێت.
ـ بەهێزکردنی ئابووری: پاڵپشتی لەو دەستپێشخەرییانە دەکات کە سەربەخۆییی ئابووری و یەکسانی ژنان بەرەوپێش دەبەن.
ـ پەروەردە و ڕاهێنان: داکۆکیکردن لە دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و ڕاهێنانی پیشەیی بۆ ژنان و کچان بە یەکسانی.
ـ تەحەدای چەشنە چەقبەستووەکان: بەرەوپێشبردنی یەکسانی جێندەری لە ڕاگەیاندن و کولتوری باودا.
خەبات بۆ مافەکانی ژنان خەباتێکی درێژخایەنە کە پێویستی بە کۆڵنەدان و خۆبەخشی هەیە. ژنان بە گرتنەبەری هەنگاو لە هەردوو ئاستی تاکەکەسی و بەکۆمەڵدا دەتوانن بەشداری لە کۆمەڵگەیەکی دادپەروەرتر و یەکسانتردا بکەن. ژنانی کورد لەبیری نەکەن کە بۆ داواکارییەکانیان پێویستییان بە وڵاتێکی ئازاد و نەتەوەیەکی باڵادەست و بەهێزە، بوێیە
دەبێت لە دوو سەنگەر شەڕ کەن؛ هەم وەکوو ژنێک لە بەرانبەر تەواو ئەو هەڵاوادانە و هەم وەکوو کوردێک بۆ مافەکانی نەتەوەکەی.
زانیاریی ئاماری
بۆ باشتر تێگەیشتن لەو گوشارە دووقاتە کە لەسەر ژنانی نەتەوەی کورد و خەڵکی کوردستان هەیە، دەتوانین چاوێک بەو ئامارانەدا بخشێنین کە لە ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو بڵاو کراوەتەوە و لەم وتارەدا بە ڕێپێدانی خودی هەنگاو وەک نموونە دەخرێتە بەر سەرنجتان.
ئەلف ـ لە دەستپێکی شۆڕشی ژیان تا کۆتاییی ساڵی ٢٠٢٢، دەستبەسەرکردنی ٢٢٢ ژن لە شۆڕشی ژینادا لە کوردستان کە بەگوێرەی شارەکان بەم شێوەی خوارەوەن:
ـ سنە: ٧٠ کەس
ـ کرماشان: ١٧ کەس
ـ ئیلام: ١٤ کەس
ـ دێولان: ١١ کەس
ـ قوروە ١٠ کەس
ـ جوانڕۆ: ١٠ کەس
ـ بانه: ٩ کەس
ـ مەهاباد ٧ کەس
ـ پاوه: ٧ کەس
ـ دێلۆڕان: ٦ کەس
ـ تیکاب: ٦ کەس
ـ پیرانشار: ٦ کەس
ـ مەریوان: ٥ کەس
ـ بیجاڕ: ٥ کەس
ـ ئورمیە: ٥ کەس
ـ بۆکان: ٤ کەس
ـ کامێران: ٣ کەس
ـ سەقز: ٣ کەس
ـ شنۆ: ٣ کەس
ـ سەوڵاوا: ٢ کەس
ـ ڕوانسەر: ٢ کەس
ـ ئاودانان: ٢ کەس
ـ قەسری شیرین، کۆتۆل، قوچان، شیروان، سەحنە، سایین قەڵا، سەراوڵە، سەرپێڵی زەهاو، دیواندەرە، سەلاسی باوەجانی، شاباد، کەلاردەشت، گیەڵان، مەلەکشایی و نەغەدە هەرکام: ١ کەس.
ب ـ ١ـ لە ساڵی ٢٠٢٣ی زایینیدا ٩٢ ژن لە کوردستان دەستبەسەر کراون و لەو ئامارەش ٣ کەسیان تەمەنیان ژێر ١٨ ساڵ و منداڵ بوون، کە بەگوێرەی شارەکان بەم شێوەی خوارەوەن:
ـ سنە: ٣٧ کەس
ـ سەقز: ١١کەس
ـ بۆکان: ٧ کەس
ـ ئیلام: ٥ کەس
ـ دێهلۆڕان: ٤ کەس
ـ پیرانشار: ٤ کەس
ـ مەهاباد: ٣ کەس
ـ کرماشان: ٣ کەس
ـ مەریوان، قوچان، کامێران، دێولان و بیجاڕ هەرکام: ٢ کەس
ـ کەلاردەشت، گیەڵان، سەراوڵە، سەلاسی باوەجانی، پاوه، بانه، ئەیوان و ئورمیە هەرکام: ١ کەس
ب ـ ٢ـ لە سالی ٢٠٢٣دا ٣٤ ژنان لە کوردستان کوژراون کە ١٥ کەسیان بە پاساوی نامووس و شەرەف بووە کە بەگوێرەی شارەکان بەم شێوەی خوارەوەن:
ـ کۆتۆل: ٢ کەس هەردووی نامووسی بووە
ـ ئیلام: ٢ کەس
ـ پیرانشار: ٣ کەس کە هەر سێ کەسەکەیان بە پاساوی نامووس بووە
ـ سەردەشت: ٢ کەس کە هەردوو کەسیان بە پاساوی نامووس بووە
ـ ئورمیه: ٢ کەس کە ١ کەسیان بە پاساوی نامووس بووە
ـ شاباد: ١ کەس
ـ ئەلەندی خۆی: ١ کەس کە بە پاساوی نامووس بووە
ـ دێولان: ١ کەس
ـ دیواندەرە: ١ کەس کە بە پاساوی نامووس بووە
ـ ڕەبەت: ١ کەس کە بە پاساوی نامووس بووە
ـ سەرپێڵی زەهاو: ١ کەس کە بە پاساوی نامووس بووە
ـ سەوڵاو: ١ کەس
ـ سەڵماس: ١ کەس
ـ سنە: ١ کەس
ـ سەحنە: ٣ کەس
ـ کەنگەڤەر: ١ کەس
ـ کرماشان: ٣ کەس کە ١ کەسی بە پاساوی نامووس بووە
ـ گیەڵان: ٢ کەس
ـ مەریوان: ٣ کەس کە ٢ کەسیان بە پاساوی نامووس بووە
ـ مەڵەکشایی: ١ کەس
ـ هەلەیلانی ئیلام: ١ کەس
پ ـ لە ساڵی هەشت مانگی سەرەتای ٢٠٢٤ی زایینیدا ١٩ ژن لە کوردستان دەستبەسەر کراون و لەو ئامارەش ٣ کەسیان تەمەنیان ژێر ١٨ ساڵ و منداڵ بوون، کە بەگوێرەی شارەکان بەم شێوەی خوارەوەن:
ـ ئورمیە: ١ کەس
ـ ئیلام: ١ کەس
ـ ئەیوان: ٢ کەس کە ١ کەس بە پاساوی نامووس بووە
ـ پەهلەی ئیلام: ١ کەس
ـ بوجنورد: ١ کەس کە بە پاساوی نامووس بووە
ـ پیرانشار: ١ کەس
ـ دەڕەگەز: ١ کەس
ـ سەڵماس: ١ کەس کە بە پاساوی نامووس بووە
ـ سنە: ٣ کەس کە ١ کەس بە پاساوی نامووس بووە
ـ کرماشان: ٢ کەس
ـ مەریوان: ٢ کەس
ـ مێهران: ١ کەس
ـ هەرسین: ٢ کەس
تێبینیی ب و پ: بەهۆی ئەو یاسا دژەژنەی کە لە کۆماری ئیسلامیی ئێران چەسپاوە، دەکرێت کوژرانی ژنان بە پاسای شەرەف و نامووس، وەک ئەوە وێنا بکەین کە لەلایەن خودی کۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە کوژراون.
بۆچی ئاگری شۆڕش زیاتر لە گەلانی ژێردەسەڵاتی فارسەکاندا بوو نەک لە خودی ناوەند و شارەکانی فارسدا
لێرەدا سەرەتا ئەبێت نەتەوە تەعریف بکرێت و بۆ باشتر تێگەیشتن لەم بابەتە پێویستە باسێک لە سەر دروستبوونی دەوڵەت ـ نەتەوە بکرێت کە چییە و چۆن سەری هەڵداوە.
١ـ بنەچەی دەوڵەت - نەتەوە و ناسیۆنالیزم.
٢ـ ئایا ئێران دەتوانێت وەک دەوڵت ـ نەتەوە بمێنێتەوە؟
نەتەوە
چەمکی نەتەوە فرەلایەنە و لەلایەن زانایانەوە مشتومڕی لەسەرە. دەتوانێت ئاماژە بە
کۆمەڵێک کەس بکات کە زمان، کولتوور، مێژوو، هەست، یان خاکێکی هاوبەشیان هەیە. بەڵام ئەم هۆکارانە زۆر جار بەیەکەوە گرێدراون و دەتوانن لە نەتەوەیەکەوە بۆ نەتەوەیەکی دیکە جیاوازییەکی بەرچاویان هەبێت.
لێرەدا چەند لایەنێکی سەرەکیی چەمکی نەتەوە دەخەینە ڕوو:
ـ ناسنامەی هاوبەش: ئەندامانی نەتەوەیەک زۆر جار ناسنامەی هاوبەشیان هەیە، لەسەر بنەمای هۆکارەکانی وەک زمان، کولتوور، مێژوو، یان نەتەوە.
ـ خاکی هاوبەش: ئەندامانی نەتەوەیەک پەیوەستن بە خاکێکی جوگرافیاییی دیاریکراوەوە، کە دەتوانێت ببێتە مایەی شانازی و سەربەخۆیی.
ـ کۆمەڵگەی سیاسی: ئەندامانی نەتەوەیەک بە پێکهاتەی سیاسی دادەنرێن، خاوەنی حکوومەت و دامەزراوەی تایبەت بە خۆیانن.
ـ یەکیەتیی کولتووری: ڕەنگە ئەندامانی نەتەوەیەک کولتوورێکی هاوبەشیان هەبێت، لەوانە دابونەریت و بەها هاوبەشەکان.
ـ ناسیۆنالیزم: ناسیۆنالیزم بریتییە لە باوەڕبوون بە باڵادەستی و سەرکەوتنی نەتەوەکەی و ویستی بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندییەکانی.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە چەمکی نەتەوە هەمیشە ڕوون نییە. هەندێک نەتەوە یەکگرتووترن لە هەندێکی تر، لە کاتێکدا هەندێکی تر لەوانەیە بەهۆی ململانێی ناوخۆیی یان ناسنامەی کێبڕکێکارەوە دابەش ببن. سەرەڕای ئەوەش، سنوورەکانی نێوان نەتەوەکان دەتوانن شل بن و بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕدرێن.
هەندێک نموونەی نەتەوەکان بریتین لە:
ـ فەرانسە: نەتەوەیەکە بە زمان و کولتوور و مێژووی خۆی پێناسە دەکرێت، هەستێکی بەهێزی بە ناسنامەی نەتەوەیی هەیە.
ـ هیندستان: نەتەوەیەکە کە دانیشتووانێکی هەمەچەشنی هەیە، بەڵام بە زمانێکی هاوبەش (هیندی) و مێژوویەکی هاوبەش یەکگرتووە.
ـ ژاپۆن: نەتەوەیەکە خاوەن کولتوور و زمانێکی ناوازە و هەستێکی بەهێزی شانازیی نەتەوەیی هەیە.
ـ ئەمریکا: نەتەوەیەک کە لەلایەن کۆچبەرانی وڵاتانی جۆراوجۆرەوە پێک هاتووە، بەڵام بە زمان و حکوومەت و بەهایەکی هاوبەش یەکگرتووە.
لە کۆتاییدا دەڵێین چەمکی نەتەوە ئاڵۆزە و دەتوانرێت بە شێوەی جۆراوجۆر پێناسە بکرێت.
لە کاتێکدا هەندێک توخمە هاوبەش هەن، بەڵام تایبەتمەندییە تایبەتەکانی نەتەوەیەک بە پێی مێژوو و کولتوور و زەمینە سیاسییەکەی دەتوانێت جیاوازییەکی بەرچاوی هەبێت.
بنەچەی دەوڵەت - نەتەوە و ناسیۆنالیزم
دەوڵەتی نەتەوەیی، قەوارەیەکی سیاسی کە دەوڵەت و نەتەوە بە یەکسان دادەنرێت، چەمکێکی تا ڕادەیەک مۆدێڕنە. گەشەسەندنی دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ چەندین هۆکاری مێژوویی بەیەکەوە گرێدراو.
١ـ ڕێنێسانس و ڕۆشنگەری
ـ ڕێنێسانس جەختی لەسەر مرۆڤدۆستی و تاکگەرایی دەکردەوە، تەحەدای پلەبەندییە تەقلیدییەکانی دەکرد و هەستکردن بە ناسنامەی نەتەوەیی بەرەوپێش دەبرد.
ـ ڕۆشنگەری داکۆکی لە عەقڵ و پێشکەوتن و مافی تاکەکەسی دەکرد، بەشداری لە بیرۆکەی نەتەوەیەکی یەکگرتوودا دەکرد کە لەسەر بنەمای بەها و بەرژەوەندیی هاوبەش دامەزرا.
٢ـ شۆڕشی فەرەنسا
ـ شۆڕشی فەرانسە چەمکی سەروەریی جەماوەری و بیرۆکەی ئەوەی خستە ڕوو کە خەڵک خۆی حوکمڕانی بکات. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەر بنەمای پرەنسیپی یەکسانی و هاووڵاتیبوون.
٣ـ شۆڕشی پیشەسازی
ـ شۆڕشی پیشەسازیی پێکهاتەی ئابووری و کۆمەڵایەتی نوێی دروست کرد کە هەستی یەکیەتیی نەتەوەیی و یەکبوونی نیشتمانی و کێبڕکێی پەروەردە کرد. پێویستیی بازاڕێکی یەکگرتوو و دەوڵەتێکی بەهێز بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان بەشداری لە سەرهەڵدانی دەوڵەت - نەتەوە کرد.
٤ـ ناسیۆنالیزم
ـ ناسیۆنالیزم بریتییە لەو باوەڕەی کە نەتەوەیەک کۆمەڵگەیەکی سروشتییە کە لەسەر بنەمای زمان، کولتوور، مێژوو، یان نەتەوەی هاوبەش دامەزراوە. هێزێکی بەهێزە کە جیهانی مۆدێڕنی لە قاڵب داوە.
سەرچاوەی هەستی ناسیۆنالیستی دەگەڕێتەوە بۆ شارستانییەتە کۆنەکان. بەڵام ناسیۆنالیزمی مۆدێڕن، وەک ئەمڕۆ لێی تێ دەگەین، لە سەدەی ١٨ و ١٩ لە ئورووپادا سەری هەڵدا. شۆڕشی فەرانسە ڕۆڵێکی گرنگی تایبەتی هەبوو لە بەناوبانگکردنی بیرۆکەی ناسیۆنالیستیدا. دەستەواژەی "نەتەوە" بەپێی کۆنتێکستەکە دەتوانێت مانای جیاوازی هەبێت. بەگشتی نەتەوە بریتییە لە کۆمەڵێک کەس کە ناسنامەیەکی هاوبەشیان هەیە، زۆر جار لەسەر بنەمای زمان، کولتوور، مێژوو، یان نەتەوە. ئەم ناسنامەیە دەتوانێت مایەی شانازی و هاودەنگی بێت، بەڵام دەشێ ببێتە هۆی ناکۆکی و دووبەرەکی.
لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەدا زۆر جار نەتەوە بە ژمارەی دانیشتووانی وڵاتێک پێناسە دەکرێت. ئەمەش بەو مانایەیە کە دەوڵەت و نەتەوە بە یەک و یەک دادەنرێت. بەڵام ئەم ئایدیایە هەمیشە بە کردەوە بەدی نایەت، چونکە لەوانەیە کەمینەی نەتەوەیی یان کولتووری لەناو دەوڵەتێکی نەتەوەییدا هەبن. پەرەسەندنی دەوڵەتی نەتەوەیی و ناسیۆنالیزم کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر جیهانی مۆدێڕن هەبووە. ڕەوتی مێژووی داڕشتووە و کاریگەری لەسەر سیستەمی سیاسی هەبووە و هەم لە ئاشتی و هەم لە ململانێدا بەشداری کردووە.
لە ماوەی ئەم شتانەی باسمان کرد، گەیشتینە ئەو بڕوایەی کە ئێران ناتوانرێت بە دەوڵەتی نەتەوەیی لەقەڵەم بدرێت، چونکە ئێران لە چەند نەتەوەیەک پێک هاتووە و هەموو نەتەوەکان مافی یەکسانیان نییە و لە بابەتە سیاسی و ئابوورییەکاندا پێگەی کۆمەڵایەتیی یەکسانیان نییە، کەواتە ئێران ناتوانێت دەوڵەتێکی نەتەوەیی بێت. ئێران لە سەدەی ڕابردوودا دەیەوێت ناسنامەیەکی ساختە بۆ خۆی پێناسە بکات و لە هەموو شوێنێک خۆی بکاتە نەتەوە بە دروستکردنی مێژوویەکی ساختە و هێزێکی سەربازی بەهێز و هەروەها بە زۆرەملێ زمانی فارسیی سەپاندبوو بەسەر نەتەوەکانی دیکەدا.
ئێمە وڵاتانمان هەیە کە لە چەند نەتەوەیەک پێک هاتبوون، وەک سویسرا، بەڵام لەم وڵاتانەدا هەر کانتۆنێک مافی زمانی فەرمی خۆی هەیە، مافی یاسادانان و ئاڵای تایبەتی خۆی هەیە. هەروەها لە هەموو کاروبارەکاندا نەتەوەکان یەکسانن بە یەکتر، واتە لە سەردەمێکدا نەتەوەیەک و ئایینێک باڵادەستییان بەسەر ئایینەکانی تر و نەتەوە و زمانەکانی تردا نییە و دەسەڵاتی خۆیان ناوەندبوونی نییە و دابەشکردنی هێز بە شێوەی دادپەروەرانە کراوە؛ بە پێچەوانەی ئەو بارودۆخەی کە لە ئێراندا بوونی هەیە.
گرنگترین بابەت ئەوەیە کە ئایا مرۆڤ و نەتەوەیەک خۆی لە فۆرماتێکی شوناسدا دەبینێتەوە یان نە. ئەو خەڵکەی کە لەژێر کۆلۆنیالیزمی نەتەوەی فارسدان لە ئێران کە خۆیان لەو چوارچێوەیەدا نابینن و شوناسی خۆیان لەوێ نادۆزنەوە چونکە هەموو شتەکان بۆ بەرژەوەندیی نەتەوەی فارس دەستیان بەسەردا گیراوە.
بەهۆی هەموو ئەمانە و هەزاران هۆکاری ترەوە، ئەو خەڵکەی لەژێر کۆلۆنیالیزمی نەتەوەی فارسدان، خۆیان بە ئێرانی نازانن و دەیانەوێت مافی خۆیان هەبێت بڕیار لەسەر داهاتووی
خۆیان، زمانی خۆیان و هەروەها ناسنامەی خۆیان بدەن، ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی لەنێو نەتەوەکانی دیکەدا ئاگری شۆڕش زیاتر بوو، چونکە بۆ خەڵکی فارس تەنیا ڕێفۆرمێک لە گۆڕینی هەلومەرج و ئازادییە کۆمەڵایەتییەکانە کە بنەڕەتی نین و هەروەها هەبوونی ئابوورییەکی بەهێز بەسە. بەڵام بۆ نەتەوەکانی تر کە نیشتمانیان داگیر کراوە بوونی وڵاتێک بە ناوی ئێران هەر لە بناغەوە کێشەدارە و جیاوازییەکی زۆریان لەگەڵدا دەکرێت، تا تا زلهێزێکی ناوەندی و هەروەها زمانێکی ناوەندی به ناوی فارسی و له هەمووی گرنگتر یەکپارچەییی خاکی ئێران بۆ بەرژەوەندیی نەتەوەی فارس بوونی هەبێت، نەتەوەکانی دیکه ستەم دەکرێن.
دوای ڕووخانی کۆماری ئیسلامی و تەواوبوونی شۆڕش پێشبینی چ ئایندەیەک بۆ ئێران دەکرێت؟
دوای لەناوچوونی کۆماری ئیسلامی و ڕوودانی شۆڕشێک لە ئێران، پێشبینی دەکرێت یەکپارچەییی خاکی ئێران لەناو بچێت و گەلان هەوڵ بدەن ئۆتۆنۆمی خۆیان هەبێت، لە پێوەندی لەگەڵ هەموو ئەو شتانەی کە لە بەشەکانی تردا ڕوونمان کردووەتەوە؛ ئەمە چاوەڕوانکراوە چونکە هەموو نەتەوەکان بێزار بوون لەو ستەم و زۆرەملێیەی کە لە سەدەی ڕابردووەوە لەلایەن نەتەوەی فارسەوە بەرانبەریان کراوە. هەروەها مێژوویەکی زۆر خەباتیان هەبووە، کە هەموویان لەلایەن نەتەوەی فارسەوە سەرکوت کراون و ململانێ بۆ ئۆتۆنۆمی لە نێوان نەتەوە کورد و کاسپی و تورک و هەروەها لەنێو عەرەبدا زۆر بووە و ئەو ململانێیانە بەردەوام دەبن.
بۆچی ئەم داهاتوو بۆ ئێران پێشبینی دەکرێت
ئەگەری لەدەستدانی یەکپارچەییی ئێران دوای لەناوچوونی کۆماری ئیسلامی، پرسێکی ئاڵۆزە و چەند هۆکارێکە کە دەبێت لە بەرچاو بهیردرێت:
١ـ دابەشبوونی نەتەوەیی و ئایینی
ـ گرژییە مێژووییەکان: ئێران مێژوویەکی ئاڵۆز و ناکۆک و گرژیی نەتەوەیی و مەزهەبی هەیە، بەتایبەتی لە نێوان زۆرینەی فارس و کەمینەکانی وەک کورد، تۆرک و کاسپین و عەرب و بەلووچەکان.
ـ ویستی ئۆتۆنۆمی: ڕەنگە هەندێک لە گرووپە کەمینەییەکان بەدوای ئۆتۆنۆمییەکی زیاتر یان تەنانەت سەربەخۆییدا بگەڕێن، ئەمەش هۆکاری هەڵوەشاندەوەی قەبارەی وڵاتێکی ساختە بەناو ئێرانە.
٢ـ ڕکابەرییە ناوچەییەکان
ـ سعوودیە: ئێران و سعوودیە دەیان ساڵە ڕکابەرن، کێبڕکێ لەسەر نفووزی ناوچەیی دەکەن و پشتیوانیی لایەنە دژبەرەکان دەکەن لە ململانێیەکانی وەک شەڕی ناوخۆی یەمەن. ئێرانێکی لاواز دەتوانێت سعوودیە و هاوپەیمانەکانی بەهێز بکات.
ـ تورکیە: تورکیە هەوڵی فراوانکردنی نفووزی خۆی لە ناوچەکەدا داوە، بەتایبەتی لە سووریە و عێراقدا. ئێرانێکی لاواز دەتوانێت دەرفەت بۆ تورکیە بڕەخسێنێت تاکوو ئامادەگیی خۆی لە ناوچەکەدا زیاتر بکات.
٣ـ ناسەقامگیریی ناوخۆیی
ـ بۆشاییی دەسەڵات: داڕمانی کۆماری. پۆتانسێلی گرژیی نەتەوەیی و مەزهەبی، ڕکابەریی ناوچەیی، ناسەقامگیریی ناوخۆیی و دەستێوەردانی دەرەکی، بە ئەگەری زۆرەوە ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی جوگرافیای بە نێوی ئێران هەیە، ئیسلامی دەتوانێت بۆشاییی دەسەڵات بەدواوە بێت و دەرفەت بۆ کوتلە جیاجیاکان بۆ کێبڕکێ بۆ کۆنترۆڵکردن دروست بکات. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی ناکۆکی و ناسەقامگیریی ناوخۆیی.
ـ تەحەددای ئابووری: ئابووریی ئێران زۆر پشتی بە هەناردەی نەوت بەستووە. قۆناغێکی ناسەقامگیر دەتوانێت ئەم هەناردەکردنانە پەک بخات و ببێتە هۆی سەختی ئابووری و گرژییە ناوخۆیییەکان زیاتر گەورەتر بکات.
٤ـ دەستێوەردانی دەرەکی
ـ زلهێزە ناوچەیییەکان: ڕەنگه زلهێزە ناوچەیییەکانی تر، وەک ڕووسیە و چین، هەوڵی پڕکردنەوەی ئەو بۆشایییەی ئێرانی لاواز بەجێی بهێڵن. دەستێوەردانەکانیان دەتوانێت ناوچەکە زیاتر ناسەقامگیر بکات و یەکپارچەییی ئێران لەناو ببەن.
ـ زلهێزە ڕۆژاوایییەکان: ڕەنگە زلهێزەکانی ڕۆژئاواش ئارەزووی داڕشتنی ئایندەی ئێرانیان هەبێت، کە ئەگەری هەیە ببێتە هۆی دەستێوەردانی دەرەکی یان پشتیوانی لە کوتلە تایبەتەکان.
کورد پێویستە ئەم هەلومەرجانە بە قازانجی خۆی بەکار بهێنێت لە بەرژەوەندیی نەتەوەکەی خوێ بۆ ئەم پرسە، باشترین کار چیەو کورد دەبێ چی بکات؟
کورد دەبێت هەموو هەوڵی خوێ بدات بۆ سەر بەخوییی نیشتمان و سەروەریی نەتەوەکەی. بەلام سەرەتا پێویستە بەدواداچوون بۆ ئەو بابەتە بکەین کە بزانین بەربەستمان چییە و چی یارمەتیدەرمانە بۆ گەیشتن بە ئامانجی سەربەخۆیی و بەدەستهێنانی سەروەری. ئەگەری بنیاتنان و دروستبوونی کوردستانی سەربەخۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تا ڕادەیەکی زۆر پێشبینیی دەکرێت، بەڵام هاوکات کە نەتەوەی کورد خاوەنی ناسنامەیەکی نەتەوەیی و نیشتمانیی بەهێزە و مێژوویەکی دوورودرێژی هەیە لە هەوڵی دەستەبەرکردنی مافی چارەنووس، چەند هۆکارێک بۆ پێکهێنانی دەوڵەتێکی کوردستانی گەورە ئاڵۆز کردووە کە لە درێژەی ئەم وتارە و لە چەند خاڵدا ئاماژەیان پێ دەکرێت.
ـ ئۆپۆزسیۆنی ناوچەیی: تورکیە، ئێران، عێراق، سووریە، ئەو وڵاتانەی کە دەستیان بەسەر خاک و نیشتمانی کورددا گرتووە، هەر ئەو دەوڵەتە داگیرکەرانە لە مێژوودا دژایەتیی سەربەخۆییی کوردستانیان کردووە. ئەم وڵاتانە ترسیان لەوە هەیە کە دەوڵەتێکی کوردستانی، ناوچەکە ناسەقامگیر بکات و هەڕەشە لە ئاسایشی نیشتمانیی خۆیان بکات.
ـ دابەشبوونە ناوخۆیییەکان: خودی نەتەوەی کورد دابەش بوون بەسەر چەند گرووپێکی جیاوازدا کە هەر کام لەو گرووپانە بەرژەوەندیی فەرهەنگی و سیاسی و ئابووریی خۆیان هەیە. ئەم دابەشبوونانە دەتوانن ڕێگر بن لە یەکڕیزیی نیشتمانی و یەکگرتووییی نەتەوەیی و دانوستاندن بۆ ڕوانگە و وێژمانێکی هاوبەش لەسەر کوردستانێکی سەربەخۆ قورس بکەن.
ـ کۆنتێکستی نێودەوڵەتی: دیمەنی ژیۆپۆلەتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاڵۆزە و ئەم گرژی و ئاڵۆزییانەش بەردەوام لە پەرەسەندندایە. هەر هەوڵێک بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان بە ئەگەرێکی زۆرەوە ڕووبەڕووی ئاستەنگی بەرچاوی نێودەوڵەتی دەبێتەوە و پێویستی بە پشتیوانیی زلهێزەکان هەیە.
سەرەڕای ئەم ئاستەنگانە، بزووتنەوەی سەربەخۆییخوازیی کوردستان لەم ساڵانەی دواییدا زەبری زیاتری بەدەست هێناوە، بەتایبەت لە باشووری کوردستان کە حکوومەتی هەرێمی کوردستان پلەیەکی فیدراڵی بەدەست هێناوە. بەڵام داهاتووی حکوومەتی هەرێمی باشووری کوردستان بە نادیاری ماوەتەوە و توانای کۆنترۆڵکردن و بەدەستهێنانەوە هەموو خاڵکی باشووری کوردستانی نییە و بەشێکی زۆری خاکی باشوور هێشتا لەژێر کۆنترۆڵی حکوومەتی عێراقدایە، بۆیە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی تەواو ملکەچی گۆڕانی داینامیکی هەرێمە.
لە ئاکامدا سەربەخۆیی بەندە بە چەندین فاکتەری جۆراوجۆرەوە، وەک سیاسەتی ناوچەیی، پشتیوانیی نێودەوڵەتی، توانای نەتەوەی کورد بۆ تێپەڕاندنی دووبەرەکییە ناوخۆییەکان و بنیاتنانی بەرەیەکی یەکگرتوو.
دەبێت ئاماژە بەوەش بکرێت کە پێکهێنانی کوردستانی سەربەخۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پرسێکی ئاڵۆزە و لایەنگر و نەیارێکی بەهێزی هەیە. هەندێک وڵات هاوڕای دروستبوونی دەوڵەتی کوردستانن و هەندێکیش دژی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستانن کە لەو وڵاتانەی لەگەڵ کۆمەڵێک هۆکاریان هەیە بۆ دەربڕینی دژایەتی یان پاڵپشتیی خۆیان کە بریتین لە چەند خاڵ و بەم شێوەیەی خوارەوە ئاماژەیان پێ دەکەین.
کورد دەبێت هەموو هەوڵی خوێ بدات بۆ سەر بەخوییی نیشتمان و سەروەریی نەتەوەکەی. بەلام سەرەتا پێویستە بەدواداچوون بۆ ئەو بابەتە بکەین کە بزانین بەربەستمان چییە و چی یارمەتیدەرمانە بۆ گەیشتن بە ئامانجی سەربەخۆیی و بەدەستهێنانی سەروەری. ئەگەری بنیاتنان و دروستبوونی کوردستانی سەربەخۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تا ڕادەیەکی زۆر پێشبینیی دەکرێت، بەڵام هاوکات کە نەتەوەی کورد خاوەنی ناسنامەیەکی نەتەوەیی و نیشتمانیی بەهێزە و مێژوویەکی دوورودرێژی هەیە لە هەوڵی دەستەبەرکردنی مافی چارەنووس، چەند هۆکارێک بۆ پێکهێنانی دەوڵەتێکی کوردستانی گەورە ئاڵۆز کردووە کە لە درێژەی ئەم وتارە و لە چەند خاڵدا ئاماژەیان پێ دەکرێت.
ئەلف: ئەو وڵاتانەی هاوڕای دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانن
ـ مافی چارەنووس: کورد مافی خۆیەتی کە مافی خۆبەڕێوەبردنی خۆی و نیشتمانەکەی هەبێت.
ـ سەقامگیری: دەوڵەتێکی سەقامگیر و ئاوەدانیی کوردستان دەتوانێت فاکتەری سەرەکیی سەقامگیریی ناوچەکە و هاوسەنگکردنی کاریگەریی زلهێزەکانی تری ناوچەیی بێت.
ـ قازانجی ئابووری: جوگرافیای کوردستان لە سامان و سەرچاوە سروشتییەکان و بەتایبەتی نەوت و گاز زۆر دەوڵەمەندە، کە دەتوانێت قازانجیشی هەم بۆ کورد و هەم بۆ دراوسێیەکانی هەبێت.
ـ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ناوچەیییەکان: هەندێک وڵات دەوڵەتی کوردستان وەک ڕێگەیەک بۆ بەرپرچدانەوەی کاریگەریی گرووپە توندڕەوەکان یان گەلانی ڕکابەر دەبینن.
ب: ئەو وڵاتانەی دژی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانن و دژایەتی دەکەن
ـ یەکپارچەییی خاکی وڵاتانی داگیرکەر: ترسی ئەوەی کە دەوڵەتێکی کوردستانی، تێکدان و هەڵوەشاندنەوەی یەکپارچەییی وڵاتانی داگیرکەری کوردستانن (تورکیە، عێراق، ئێران و سووریە) کە دەوڵەتی خۆیان لەسەر نیشتمانی نەتەوە نیشتمانداگیرکراوەکان و بەتایبەت کورد دامەزراندووە.
ـ نیگەرانیی ئەمنی: ئەگەری دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستانی، ئەگەری زیادبوونی ناسەقامگیری و ململانێ لە ناوچەکەدا لە چاوی زلهێزانی دنیادا هەیە.
ـ کاریگەرییە ئابوورییەکان: ترسی ئەوە هەیە کە دەوڵەتێکی کوردستانی بتوانێت بازرگانیی ناوچەیی و ڕەوتی وزە پەک بخات.
ـ گرژیی نەتەوەیی و ئایینی: نیگەرانی لە ئەگەری دروستبوونی ململانێی نەتەوەیی و ئایینی لەناو دەوڵەتی کوردستاندا، بەتایبەتی لەنێوان کورد و کەمینەکانی دیکەدا.
پ: لایەنگرانی دیار و بەرچاوی سەربەخۆییی کوردستان
ـ ئیسرائیل: وەک بەڕوواڵەت دیارە، ئیسرائیل پشتیوانێکی دەنگی سەربەخۆییی کوردستان و دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردستانی بووە و بە ئاماژەدان بە بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی لە ناوچەکەدا.
ـ ئەمریکا: لە کاتێکدا ئەمریکا بەفەرمی پشتگیریی سەربەخۆییی کوردستانی نەکردووە، بەڵام پشتیوانیی حکوومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە و زۆر جار هاوسۆزی خۆی بۆ دۆزی کورد دەربڕیوە؛ ئەمەش کاتییە و بۆ دابینبوونی بەرژەوەندییەکانی خۆیەتی.
ـ هەندێک وڵاتی ئورووپایی: چەند وڵاتێکی ئورووپایی، وەک فەرەنسا، ئاڵمانیا و شانشینی یەکگرتوو (بریتانیا)، پشتیوانیی خۆیان بۆ ئۆتۆنۆمی یان دیاریکردنی مافی چارەنووسی کورد دەربڕیوە.
ت: نەیارە دیارەکانی سەربەخۆییی کوردستان
ـ تورکیە، ئێران، عێراق و سووریە؛ هۆکاری ئەم دژایەتییەش بۆ نەتەوەی کورد ڕوونە کە گرنگترین هۆکار لەدەستدانی ئەو بەشانەی خاکی کوردستانە کە لەلایەن ئەو دەوڵە داگیرکەرانەوە داگیر کراوە.
ـ داهاتووی بزووتنەوەی سەربەخۆییخوازیی کوردستان بە نادیاری ماوەتەوە و وەک پێ دەچێت ئاکامەکەی بەندە بە چەندین فاکتەری جۆراوجۆرەوە، وەک ئامادەگیی نەتەوەی کورد بۆ یەکگرتن، پشتیوانیی زلهێزە نێودەوڵەتییەکان و ئامادەگیی وڵاتانی دراوسێ بۆ جێگیرکردنی ویستەکانیان.
ڕۆڵی زمان لە بنیاتنانی نەتەوەدا
زۆر جار زمان ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە پێکهاتن و چەسپاندنی نەتەوەکاندا هەبووە. زمانێکی هاوبەش دەتوانێت ئاسانکاری بۆ پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی کولتووری و هەستکردن بە ناسنامەی هاوبەش بکات. بەڵام پەیوەندیی نێوان زمان و نەتەوەیی ئاڵۆزه و بەگوێرەی فاکتەری مێژوویی و سیاسی و کولتووری دەتوانێت بگۆڕێت.
ـ یەکگرتووییی زمانەوانی: لە زۆر حاڵەتدا زمانێکی هاوبەش هۆکارێکی سەرەکی بووە لە دروستکردنی نەتەوەکان. بۆ نموونە شۆڕشی فەرانسە جەختی لە گرنگی زمانێکی هاوبەش (فەرانسەیی) لە یەکخستنی خەڵکی فەرانسو و دروستکردنی هەستی شوناسی نەتەوەیی کردەوە.
ـ زمان وەک هێما: زمان دەتوانێت وەک هێمای ناسنامەی نەتەوەیییش خزمەت بکات. لە
هەندێک حاڵەتدا دەتوانرێت پاراستنی زمانێکی دیاریکراو وەک ڕێگەیەک بۆ پاراستنی میراتی کولتووری نەتەوەیەک سەیر بکرێت.
ـ فرەچەشنی زمانەوانی: سەرەڕای گرنگیی زمان لە بنیاتنانی نەتەوەدا، نەتەوەکان دەتوانن بە فرەچەشنیی زمانەوانییش بوونیان هەبێت. بۆ نموونە ئەمریکا نەتەوەیەکە کە دانیشتووانێکی هەمەچەشنی هەیە و بە چەندین زمانی جیاواز قسە دەکەن.
کاریگەریی جیهانگیری لەسەر ناسنامە نیشتمانییەکان
جیهانگیری کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی هەبووە. زیادبوونی پەیوەندیی ئابووری و کولتوور و سیاسەتی جیهان، بووەتە هۆی وەرینی سنوورە نەریتییەکان و کاڵبوونەوەی شوناسە نەتەوەییەکان.
ـ ئاڵوگۆڕی کولتووری: جیهانگیری کارئاسانی بۆ ئاڵوگۆڕی کولتوور و بیرۆکە کردووە، ئەمەش بووەتە هۆی هەمەچەشنی زیاتری کاریگەرییەکان لەناو کولتوورە نەتەوەیییەکاندا.
ـ وابەستەبوونی ئابووری: زیادبوونی وابەستەبوونی ئابووریی گەلان وای کردووە کە حکوومەتەکان کۆنترۆڵی توند بەسەر ئابووری و ناسنامەی نەتەوەییی خۆیاندا بپارێزن.
ـ چاڵشی سەروەریی نیشتمانی: جیهانگیری تەحەدای چەمکی تەقلیدی سەروەریی نەتەوەیی کردووە، بەو پێیەی گەلان تاکوو دێت وابەستەی یەکتر و ملکەچی هێزە جیهانییەکان دەبن.
چاڵشەکانی بنیاتنانی نەتەوە لە چوارچێوەی دوای کۆلۆنیالیزمدا
زۆر جار بنیاتنانی نەتەوە لە چوارچێوەی دوای کۆلۆنیالیزمدا پڕە لە چاڵشدا. میراتی کۆلۆنیالیزم، وەک ناسەقامگیریی سیاسی، نایەکسانیی ئابووری و پارچەپارچەبوونی کولتووری، دەتوانێت دروستکردنی نەتەوەیەکی یەکگرتوو و یەکگرتوو قورس بکات.
ـ دابەشبوونی نەتەوەیی و ئایینی: دەوڵەتانی دوای کۆلۆنیالیزم زۆر جار دانیشتوانی نەتەوەیی و ئایینی جۆراوجۆریان هەیە، ئەمەش دەتوانێت دروستکردنی هەستێکی هاوبەشی ناسنامەی نەتەوەیی قورس بکات.
ـ ناسەقامگیریی سیاسی: میراتی کۆلۆنیالیزم دەتوانێت ببێتە هۆی ناسەقامگیریی سیاسی و ململانێ، ئەمەش وا دەکات دامەزراندنی حوکمڕانی کاریگەر قورس بێت.
ـ نایەکسانیی ئابووری: زۆر جار کۆلۆنیالیزم بووە هۆی ناکۆکیی ئابووری لەنێوان ناوچە و گرووپە جیاوازەکانی ناو وڵاتێکدا، کە دەتوانێت ببێتە هۆی نائارامیی کۆمەڵایەتی و ناسەقامگیریی سیاسی.
پەیوەندیی نێوان ناسیۆنالیزم و ململانێ
ناسیۆنالیزم فاکتەری سەرەکی بووە لە زۆرێک لە ململانێیەکان بەدرێژاییی مێژوو. لە کاتێکدا ناسیۆنالیزم دەبێتە هۆکاری پەرەگرتنی هەستی یەکگرتوویی و پەروەردەبوونی نیشتمانی، بەڵام دەتوانێت ببێتە هۆی بێگانەپەرستی و شۆڤێنیزم و توندوتیژی.
ـ ئایدئۆلۆژیی ناسیۆنالیستیەکان: دەتوانرێت ئایدۆلۆژیی ناسیۆنالیستی بۆ پاساوهێنانەوە بۆ وابێژیی خاک و پاکتاوکردنی نەتەوەیی و جۆرەکانی تری توندوتیژی بەکار بهێنرێت.
ـ کێبڕکێ لەسەر سامانەکان: کێبڕکێ لەسەر سامانەکان، وەک زەوی، ئاو، یان وزە و ... دەتوانێت سەرچاوەی ململانێی نێوان گەلان بێت.
ـ جیاوازیی کولتووری و ئایینی: جیاوازیی کولتوور، ئایین، یان زمان دەکرێت بۆ پاساودانی ململانێ و جیاکاری.
بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانمان سەرەتا دەبێت چ هەنگاوێک بنێین؟
ئەگەر نەتەوەی کورد بە سەرکەوتوویی بزووتنەوەیەکی بەهێز و یەکگرتوو پێک بهێنێت و پاڵپشتیی نێودەوڵەتی مسۆگەر بکات و ژینگەیەکی سەقامگیر و ئەمنیش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێنێت، ئەوا شانسی گەیشتن بە سەربەخۆیی بە شێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات.
لێرەدا چەند خاڵ لە هۆکارە سەرەکییەکان دەخەینە ڕوو کە پێوەر بن لە سەرکەوتنی بزووتنەوەی سەربەخۆیی کوردستان وەک:
ـ یەکڕیزی و یەکگرتوویی: بزووتنەوەیەکی یەکگرتووی کورد، دوور لە دووبەرەکیی ناوخۆیی و کوتلەگەرایی، کاریگەرتر دەبوو لە داکۆکیکردن لە سەربەخۆیی و دانوستان لەگەڵ زلهێزەکانی ناوچەکە.
ـ پاڵپشتیی نێودەوڵەتی: پاڵپشتیی بەهێزی زلهێزەکان، وەکوو ئەمریکا و وڵاتانی ئورووپا و ئیسرائیل، دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو دۆزی کورد بەهێزتر بکات و گوشار بخاتە سەر نەیارەکان بۆ سەرلەنوێ چاوخشاندنەوە بە هەڵوێستەکانیاندا.
ـ سەقامگیریی ناوچەیی: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی سەقامگیر و ئەمن و دوور لە ململانێ و توندڕەوی، زەمینەیەکی لەبارتر بۆ سەربەخۆییی کوردستان دروست دەکات.
ـ توانای ئابووری: ئابوورییەکی بەهێز و هەمەچەشن، توانای بەدەستهێنانی داهات و دابینکردنی پێداویستییەکانی دانیشتووان، دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی ڕەوابوون و بەردەوامیی کوردستانێکی سەربەخۆ.
ـ حوکمڕانی دێموکراسی: پابەندبوون بە پرەنسیپە دێموکراتیکەکان و مافەکانی مرۆڤ و سەروەریی یاسا دەبێتە هۆی زیادکردنی سەرنجی نێودەوڵەتیی دەوڵەتێکی کوردستان و پاڵپشتی گەلانی هاوبیر بۆ خۆی ڕادەکێشێت.
ئەگەر ئەم مەرجانە جێبەجێ بکرایە، ئەگەری ئەوە هەیە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زیاتر ئامادەگیی پشتیوانیی سەربەخۆییی کوردستان بکات و زلهێزەکانی ناوچەکەش زیاتر مەیلیان بۆ قەبووڵکردنی پێکهێنانی دەوڵەتی کوردستانی هەبێت. بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ڕێگەی سەربەخۆیی هێشتا پڕ دەبوو لە چاڵشدا و دوا جاریش ئاکامەکەی بەندە بە چەندین فاکتەری جۆراوجۆرەوە، وەک ئیرادەی خەڵکی کوردستان بۆ یەکگرتن و پشتیوانیی زلهێزە نێودەوڵەتییەکان و ئیرادەی وڵاتانی دراوسێ بۆ جێگیرکردنی ئاواتەکانیان
چۆنیەتیی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی بۆ نەتەوەیەکی دیاریکراو. ڕێگەی سەربەخۆیی تایبەتە بە هەر بارودۆخێک و پەیوەستە بە هۆکاری جۆراوجۆرەوە، وەک بارودۆخی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیی ناو وڵات و هەروەها بەستێنی نێودەوڵەتی.
بەڵام بەپشتبەستن بە بنەما گشتییەکانی بزووتنەوە سەربەخۆییخوازییەکان، دەتوانم هەندێک ستراتیژی پۆتانسێل پێشکەش بکەم کە ڕەنگە لەبەرچاو بگیرێن:
١ـ یەکیەتی و یەکگرتوویی
ـ ئاشتەواییی ناوخۆیی: چارەسەرکردنی دابەشبوون و ململانێی ناوخۆیییەکانی ناو میللەت بۆ پەرەپێدانی یەکیەتی و یەکگرتوویی.
ـ پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی فراوان: یەکخستنی لایەنە سیاسییە جۆراوجۆرەکان، بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان، هەروەها ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ دروستکردنی هێزێکی بەهێز بۆ گۆڕانکاری.
ـ سەرکردایەتیی بەهێز: دەستنیشانکردنی سەرکردە بەتوانا و کاریزماتیکەکان کە بتوانن ئیلهامبەخش بن و دانیشتووان کۆبکەنەوە.
٢ـ پاڵپشتیی نێودەوڵەتی
ـ هەوڵی دیپلۆماسی: بەشداریی دانوستانی دیپلۆماسی لەگەڵ دەسەڵاتی حوکمڕان بۆ گەڕان بەدوای چارەسەریی ئاشتییانە و سازانە ئەگەرییەکان.
ـ بەدواداچوون بۆ دانپێدانانی نێودەوڵەتی: بەدەستهێنانی دانپێدانان لەلایەن وڵاتانی تر و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بۆ بەهێزکردنی ڕەوابوونی بزووتنەوەی سەربەخۆیی.
ـ دروستکردنی هاوپەیمانی: هاوپەیمانی لەگەڵ نەتەوەکانی تر یان بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکان
پێک بهێنن بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی و کاریگەری.
٣ـ کۆکردنەوەی گشتی
ـ هۆشیارکردنەوە: بەکارهێنانی کەناڵە جۆراوجۆرەکان بۆ پەروەردەکردنی دانیشتووان لەسەر نادادپەروەرییەکانی کۆلۆنیالیزم و پێویستی سەربەخۆیی.
ـ ڕێکخستنی ناڕەزایەتی: ئەنجامدانی خۆپیشاندانی ئاشتییانە و بایکۆت و کردەوەی نافەرمانیی مەدەنی بۆ چاڵشی دەسەڵاتی ڕێژێمی کۆلۆنیالیزم.
ـ بەکارهێنانی تۆڕی کۆمەڵایەتی: بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیییەکان بۆ بڵاوکردنەوەی زانیاری و کۆکردنەوەی پشتگیری و دروستکردنی هاوڕێیانی جیهانی.
٤ـ ئامادەکاریی ئابووری و سیاسی
ـ پەرەپێدانی ڕوانگەیەک بۆ سەربەخۆیی: دروستکردنی پلانێکی ڕوون بۆ داهاتوو، کە ئامانجە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی نەتەوەی سەربەخۆ بخەنە ڕوو.
ـ دروستکردنی دامەزراوەکان: دامەزراندنی حکوومەتێکی بەهێز و نوێنەرایەتی، سیستەمێکی یاسایی کارا و چوارچێوەیەکی ئابووریی بەردەوام.
ـ چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتییەکان: پەرەپێدانی سیاسەتەکان بۆ چارەسەرکردنی پێداویستییەکانی گرووپە پەراوێزخراوەکان، وەک ژنان، کەمینەکان و هەژاران.
٥ـ بەرخۆدانی چەکداری
ـ وەک دواڕێگە: ئەگەر ڕێگەی ئاشتییانە تەواو بوو، ڕەنگە خەباتی چەکداری وەک دواڕێگە هەژمار بکرێت. بەڵام گرنگە بەوردی مەترسی و سوودەکانی بسەنگێنین.
زۆر گرنگە ئەم ستراتیژیانە لەگەڵ بارودۆخی تایبەتی ئەو نەتەوەیەی کە بەدوای سەربەخۆییدا دەگەڕێت، بگونجێنرێت. کاریگەرترین ڕێباز پەیوەستە بە فاکتەرەکانی وەک سروشتی دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزم، دینامیکی ناوخۆیی نەتەوە و چوارچێوەی نێودەوڵەتی.
کورد نەتەوەیەکی ڕەسەنە کە لە زەنجیرە چیاکانی میزۆپۆتامیا و زاگرۆش هەڵکەوتوون و بەگوێرەی جوگرافیای ئەو دەوڵەتە دەستکردانەی هەنووکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەت
ئەو وڵاتانەی کە خاکی کوردستانیان داگیر کردووە و کورد بەسەریاندا دابەش بووە، کوردستان دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیە، باکوری ڕۆژهەڵاتی سووریە، باکووری عێراق و ڕۆژاوای ئێران. مێژووی کورد بۆ تێکۆشانێکی درێژخایەن بۆ مافی چارەنووس و پاراستنی کولتووری دیاری کراوە. بەدرێژاییی مێژوو کورد ڕووبەڕووی جۆرەگەلی چەوساندنەوە و پەراوێزخستن بووەتەوە. کورد لەلایەن ئیمپراتۆریەتەکانی سەفەوی و یۆنانی و ڕۆم و عەرەب و عوسمانییەوە حوکمڕانییان کردووە.
کورد لەم دەیان ساڵەی دواییدا هەنگاوی بەرچاوی بەرەو ئۆتۆنۆمی ناوە. لە عێراق، لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ ز. کوردەوە، حکوومەتی هەرێمی کوردستان پلەیەکی خۆبەڕێوەبەریی بەدەست هێناوە. حکوومەتی هەرێم پەرلەمان و حکوومەت و هێزی ئەمنیی خۆی هەیە، بەڵام هەر بە بەشێک لە سیستەمی فیدراڵیی عێراق دەمێنێتەوە. لە سووریە، ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریە بە سەرکردایەتیی کورد، ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی لە بەشی باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەو وڵاتە دامەزراندووە. ئەم هەرێمە خاوەنی دەستەی حوکمڕانی و هێزی ئەمنی خۆیەتی، هاوکاریی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژ بە داعشی کردووە.
لە تورکیە و ئێران دانیشتووانی کورد ڕووبەڕووی سەرکوت و هەڵاواردنێکی بەرچاو بوونەتەوە. سەرەڕای خەباتە بەردەوامەکان، چالاکوانان و لایەنە سیاسییەکانی کورد بەردەوامن لە داکۆکیکردن لە ئۆتۆنۆمی زیاتر و مافە کولتوورییەکان. کورد گرووپێکی هەمەچەشن و خاوەن میراتێکی دەوڵەمەندی کولتوورین. بە زمانی کوردی قسە دەکەین. نەتەوەی کورد پێڕەوانی ئایینی جۆراوجۆری هەیە، هەروەها خاوەنی نەریت و مۆسیقا و ئەدەبیاتی تایبەتی کوردیین.
لە کۆتاییدا دەڵێم کورد مێژوویەکی دوورودرێژ و ئاڵۆزی خەباتی بۆ چارەنووسی خۆی هەیە. لە هەندێک ناوچە نیشتمانیان بەرەو ئۆتۆنۆمی پێشکەوتنی بەرچاویان بەدەست هێناوە. داهاتووی کوردستان بەسراوە بە ئیرادە و خۆڕاگرییەکی بەردەوامە لە ئیلهامبەخشی خەباتی بەردەوام بۆ پاراستنی کولتووری و مافە سیاسییەکانیان.
سەرچاوەکان
١ـ ئەندەرسۆن، بێندێکت. کۆمەڵگە خەیاڵیەکان: بیرکردنەوە لە سەرچاوە و بڵاوبوونەوەی ناسیۆنالیزم. ڤێرسۆ، ١٩٩١.
٢ـ فیشمان، جوشوا. زمان لە ڕوانگەی کۆمەڵایەتیی زمانەوانیدا. گۆڤاری نێودەوڵەتیی کۆمەڵناسیی زمان، بەرگی یەکەم. ٥، ژمارە ١٠. ٥، ١٩٧٤، ل٥-٢٢.
٣ـ ئاپادورای، ئارجون. مۆدێڕنیتە بەگشتی: ڕەهەندە کولتوورییەکانی جیهانگیری. چاپخانەی
زانکۆی مینیسوتا، ١٩٩٦.
٤ـ گیدێنس، ئەنتۆنی. جیهانی هەڵهاتوو: چۆن جیهانگیری ژیانمان لە قاڵب دەداتەوە. کتێبی پڕۆفایلی، ٢٠٠٨.
٥ـ مەمدانی، مەحموود. هاووڵاتی و بابەت: ئەفریقای هاوچەرخ و میراتی کۆلۆنیالیزم. هاینمان، ١٩٩٦.
٦ـ تۆرنەر، تێرێنس. سنووری نەتەوەیی: وتارەکان لەسەر کێشەی ناسیۆنالیزم لە ئەفریقا. جەیمس کۆری، ١٩٨٥.
٧ـ بروباکەر، ڕۆجەرز. ناسیۆنالیزم پێناسەکرایەوە: ناسیۆنالیزم، نەتەوەیی. ٨- بەشی ئاماری ڕێکخراوی مافی مرۆفی هەنگاو.
